Η χρονική περίοδος προς την καρδιά του χειμώνα σημαίνεται έντονα από τις μεγάλες γιορτές των Χριστουγέννων, της αλλαγής του χρόνου και της θείας επιφοίτησης.
Η λεγόμενη «Δυτική» κουλτούρα έχει να επιδείξει πλήθος ιστορικών παραδόσεων και μύθων που αφορούν αυτήν ειδικά την περίοδο. Σε ό,τι αφορά την παράδοση ειδικού στολισμού των σπιτιών για αυτή τη περίοδο αναφέρονται δύο φυτά, ο Ιξός που φέρει επίσης τις ονομασίες γκί, μέλιος και υφέρ του Θεοφράστου και το Αρκουδοπούρναρο που φέρει επίσης τα τοπωνύμια λιόπρινο, λαύρος και μηλοπούρναρο.
Ιξός
Πρόκειται για ένα παρασιτικό φανερόγαμο φυτό η επιστημονική ονομασία του οποίου είναι Viscum album και εντάσσεται στην Οικογένεια φυτών Loranthaceae. Είναι φυτό δίοικο (εμφανίζει αρσενικά & θηλυκά άτομα), ξυλώδες, αείφυλλο (έχει φύλλωμα όλο το χρόνο) με μορφή θάμνου.
Ο ιξός παρουσιάζεται σε τρεις μορφές:
- Forma specialis mali: προσβάλλει τα πλατύφυλλα δέντρα όπως λεύκη, ιτιά, ακακία, φιλύρα, φτελιά, δρυ, κλπ.
- Forma specialis pini: προσβάλει τα είδη της πεύκης.
- Forma specialis abietis: προσβάλει τα είδη της ελάτης.
Τα φύλλα του έχουν δερματοειδή υφή, δεν έχουν νευρώσεις και έχουν ανοιχτοπράσινο χρώμα. Οι καρποί του είναι ράγες, με υπόλευκο χρώμα και ωριμάζουν στις αρχές του χειμώνα. Αυτά είναι τα χαρακτηριστικά του φυτού που εξηγούν την χρήση του ως είδος στολισμού κατά την περίοδο των Χριστουγέννων. Η χρήση αυτή είναι ευρύτερη στις χώρες της Ευρωπαϊκής ηπείρου καθώς το φυτό κατά την διάρκεια του χειμώνα είναι πράσινο, σε καρποφορία, η οπτική αίσθηση που προσφέρει προκαλεί αίσθημα αισιοδοξίας στους ανθρώπους καθώς το φυτό αποτελεί αντίθεση με την λεγόμενη νεκρή φύση του χειμώνα όπου τα φυλλοβόλα δάση έχουν μια μάλλον μελαγχολική εμφάνιση με τα γυμνά κλαδιά να υψώνονται στον ουρανό.
Πρακτικά ήταν / είναι ένα βολικό και φθηνό στολίδι, που απλώς πρέπει κανείς να κάνει τον κόπο να το συλλέξει από το παρακείμενο δάσος. Επιπρόσθετα η δραστική αφαίρεση του από το προσβεβλημένο δέντρο βελτιώνει την συνολική υγεία του δάσους καθώς απομακρύνει ένα παρασιτικό είδος. Ωστόσο ο εντοπισμός του σε δάση κωνοφόρων (πεύκα, έλατα) απαιτεί μια πιο ενδελεχή και ερευνητική ματιά από τον περιηγητή του δάσους, καθώς τα δάση αυτά είναι αειθαλή και πράσινα και τον χειμώνα.
Ο σπόρος του ιξού μεταφέρεται από διάφορα πουλιά που καταναλώνουν τον καρπό του από δέντρο σε δέντρο και το φύτρο του κατευθυνόμενο προς τα κάτω δημιουργεί στον φλοιό του ξενιστή μια βεντούζα, από την οποία αναπτύσσεται το κύριο ριζικό σύστημα του παρασίτου που διαπερνά των φλοιό και εισχωρεί στο ξυλώδες τμήμα του ξενιστή. Το παράσιτο απορροφά από τον ξενιστή νερό και διάφορα άλατα που εμπεριέχονται σ’ αυτό, αλλά συνθέτει υδρογονάνθρακες και πρωτεΐνες με το δικό του φύλλωμα. Η διείσδυση στο ξυλώδες τμήμα του ξενιστή σταδιακά προκαλεί μείωση της ικανότητας μηχανικής στήριξης του βάρους του αναπτυσσόμενου τμήματος πέραν του σημείου της προσβολής και με το πέρασμα του χρόνου επέρχεται η θραύση. Στο επίπεδο της οικονομίας το προσβεβλημένο ξύλο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως καύσιμο.
Ίλεξ ή Αρκουδοπούρναρο
Πρόκειται για ακόμα ένα διάσημο φυτό των Χριστουγέννων σ’ όλο σχεδόν τον κόσμο. Είναι συνήθως ένας δίοικος θάμνος, συνήθως αειθαλής, ενώ υπάρχουν και κάποια φυλλοβόλα είδη. Εντάσσεται στο γένος Ilex με το είδος που συνήθως απαντάται στην Ελλάδα να είναι το Ilex aquifolium (αρκουδοπούρναρο). Τα φύλλα είναι εναλλασσόμενα, λειόχειλα ή πριονωτά, συχνά με ακανθώδη οδόντωση. Τα άνθη είναι μονογενή, 4μερή, τα οποία φύονται μονά ή σε μικρές δέσμες. Ο καρπός είναι δρύπη με 4 λιθώδη σπέρματα.
Ανήκει στους ξυλώδεις θάμνους που ευδοκιμούν σε ψυχρά και μεγάλου υψομέτρου εδάφη, είναι πολύ ανθεκτικοί στις μεταβολές του καιρού, δεν προσβάλλονται συχνά από εχθρούς και ασθένειες και δεν απαιτούν ιδιαίτερες καλλιεργητικές φροντίδες. Χαρακτηριστικό τους είναι ή πολύ αργή ανάπτυξη γι’ αυτό και συνήθως απαντώνται σε μορφή θάμνου, όμως ανεπηρέαστα από τον άνθρωπο άτομα και σε ευνοϊκές θέσεις μπορούν να φτάσουν και τα 10 μέτρα σε ύψος.
Αποκτά συνήθως σχήμα πυραμίδας με πυκνή φυλλωσιά αποτελούμενη από φύλλα δερματώδη, σκληρά, γυαλιστερά, ελαφρά κυματοειδή, με περιφερειακές οδοντώσεις που καταλήγουν σε αγκάθια. Τα άνθη του είναι μικρά και αρωματικά, εμφανίζονται στις μασχάλες των φύλλων κατά μικρές ομάδες κατά την περίοδο από Απρίλιο έως Ιούνιο. Το χρώμα τους είναι λευκό ή λευκοκίτρινο. Οι καρποί είναι σφαιρικοί με διάμετρο περίπου 5-7 cm. και έχουν έντονο κόκκινο χρώμα. Προσδίδουν στο φυτό ιδιαίτερη καλλωπιστική αξία και εμφανίζονται μόνο στα φυτά με θηλυκά άνθη τον Σεπτέμβρη και παραμένουν μέχρι τον Ιανουάριο.
Αυτά είναι τα χαρακτηριστικά που κάνουν δελεαστική την χρήση των κλαδιών με καρπούς ως στολισμό κατά την εορταστική περίοδο των Χριστουγέννων, καθώς το έντονο πράσινο χρώμα των φύλλων και η αντίθεση με τους κατακόκκινους καρπούς, εγείρουν αισθήματα αισιοδοξίας μέσα στην καρδιά του χειμώνα.
Τα καρποφόρα κλαδιά του αρκουδοπούρναρου, ομοίως με αυτά του ιξού αποτέλεσαν παραδοσιακά προσιτά και ευχερή στολίδια για πλούσιους και φτωχούς δίνοντας μια νότα αισιοδοξίας και ανανεώνοντας την βεβαιότητα για την επερχόμενη άνοιξη, όπου η φύση θα δώσει απλόχερα την νέα σοδειά και καλύτερες μέρες.
Ιστορικά η χρήση αυτών των φυτών ως στολισμός σε εορτές του χειμώνα έλκεται από πρακτικές σε θρησκείες προϋπάρχουσες του χριστιανισμού, ο οποίος σοφά τις υιοθέτησε εντάσσοντάς αυτές τις πρακτικές στο δικό του αφήγημα και κτίζοντας την δική του παράδοση.
*του Γιώργου Ζιάνκα
Ο Γιώργος Ζιάνκας είναι Δασολόγος Περιβαλλοντολόγος ΑΠΘ
Msc Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού Πόλεων